Son birkaç yüz yıldır üzerine sıcak savaşların yaşandığı, soğuk savaş döneminde dünyayı diken üstünde tutan ve aslında bir türlü de karar verilemeyen bir sorudur; devletin iktisadi hayattaki yerinin ne olması gerektiği... Her ne varsa devlete ait olması gerektiğini savunan da (sosyalizm-komünizm), devletin varlığını dahi tehdit olarak gören de (anarşizm-libertarianizm)[1] skala içerisindedir.

Geçmişi her ne kadar Amerika’nın keşfine kadar götürülebilecek olsa da, esasen 18. Yüzyılın son çeyreğinde kurumsallaştığı kabul edilen ekonomi bilimi (kapitalizm), yaklaşık bir yüz yıl kadar sonra çok ciddi bir meydan okuma ile karşı karşıya kalmıştır. Marks bir yandan sömürgecilik merkezli kölelik, bir yandan da regülasyona (devlet düzenlemeleri) tabi olmayan çalışma koşulları nedeniyle, sessiz çoğunluğun (proletarya) örgütlenip sermaye kesiminin (burjuva) canına okuyacağı kehanetinde bulunmuştur. Sermaye kesiminin canına pek okunmamıştır ama, düşünceleri insanlığı neredeyse bir yüz yıl esir almıştır. Sembol tarih Sovyetler Birliği dönemi olsa da, pik noktası İkinci Dünya Savaşı sonrasıdır (soğuk savaş).

Devlet ve ekonomi... Öteden beri ilgimi çekmiştir. Çocukken düşünmüşlüğüm olduğunu hatırlıyorum; hangi hizmetleri devlet yapmalı ki acaba diye... Meğer ne çok düşünen varmış... Ama konunun esasen doktora sürecinde dikkatimi celbettiğini söyleyebilirim. Doktora tezim de bağlantılı bir konu[2] ile ilgili olunca, iktisadi düşünce okullarını yakın plana alma ihtiyacı doğdu.[3] Ders süreci içerisinde de bu büyük sorunun verilebilmiş bir cevabı yoktu. Doktora çalışmamı yaparken müracaat ettiğim “Keynezyen İktisat Yıkılırken” adlı kitabının önsözünde Vural Fuat Savaş[4] bu konuda şunları söylemektedir: “...bu satırların yazarı şu anda “makro iktisat” ve “iktisat politikası” okutmakta ve öğrencilerine mevcut makro teorilerden hangisinin daha güvenilir olduğunu söyleyememektedir.”

Geçmişte devletten beklenen temel görev ‘güvenliği’ sağlaması ile sınırlı iken, bahsettiğimiz süreçteki gelişmeler devleti ‘müdahaleye’ zorlamıştır. Bu müdahale bir yanıyla yasal-kurumsal, bir yanıyla ‘fiili’dir. Nitekim devletler hiçbir dönemde kişisel mal varlığına bugünkü kadar müdahale etmemiştir (vergi). Ama yine devlet hiçbir zaman insan hayatını bu kadar kolaylaştırıcı olmamıştır. Eğitimden sağlığa, sokak lambalarından, park bahçelere... insan hayatına dokunan her şeyde devletin, dolayısıyla verginin kolaylaştırıcı rolü unutulmamalıdır.

Bugün devletin insan hayatının bu kadar içerisinde olması genel kabul görmüş ‘sosyal’ devlet ilkesiyle doğrudan ilgilidir. Refah devleti[5] de denir. Öyle ki; sosyal devlet ‘iktidarları’ bile belirlemektedir. Son sıcak örnek EYT idi malum... Dolayısıyla bir yanıyla da istismara açıktır. İktidar olmak isteyenler ya da iktidardan düşmek istemeyenler hak etmeyenlere ‘emeklilik’ vermeyi vaad ederek bu istismarın bir yanını oluştururken, diğer taraf da 40’lı yaşlarda ‘milletin sırtına nasıl yük olurum’un hesabını yapmaktadır. Bu haliyle ‘sürdürülebilir’ değildir maalesef...

‘Her şey kendisinden beklenen anlayış’ (komünizm) bu yüzden tarihin tozlu sayfaları arasındaki yerini almıştır. Kişiler bugünden olduğu gibi geleceklerinden de emin olmak istemekte haklılar belki... Bunun bir sonucu olarak sosyal devlet ilkesi ‘makul’ gözükse de; ‘çalışabilir’ durumda olanların sisteme (emeklilik) girmesi şimdi değilse de ileriki bir zamanda ‘her şeyi kendisi yapmaya kalkan anlayış’ın akıbeti ile yüz yüze gelebilir.

Yine kapitalizm içerisinde gelişen bir düşünce (Public choice-kamu tercihi teorisi) kamusal kaynakların siyasetçiler tarafından istismar edilmemesi için mali kaynaklar üzerindeki yetkilerinin sınırlandırılması gerektiği üzerine yoğunlaşmaktadır. Ama üzerinde durulması gereken asıl konu henüz düşünce dünyalarında etkili bir yer edinememiştir; insan modeli... Sonraki yazımızda da bu konuya temas edelim inşaallah...