Cumhuriyet dönemi öncesinde İstanbul'un nüfusunun iz­lediği seyir kabaca iki ana dönem hâlinde ele alınabilir. Roma- Bizans döneminde şehrin nüfusu, zirve noktasına ulaştığı al­tıncı asırdan itibaren genel olarak azalma eğilimi göstermiş ve fetih öncesinde yaklaşık 50.000 kişiye kadar düşmüştür. Os­manlı döneminde ise şehrin nüfusunun genel anlamda artma eğilimi içinde olduğu görülmektedir. On dördüncü asrın son­larına doğru yaklaşık 100.000 kişiye ulaşan nüfus, on doku­zuncu asrın sonunda bir milyon kişiyi aşmıştır. (Bkz. Grafik l)

 

CUMHURİYET DÖNEMİNDE İSTANBUL'UN NÜFUSU

Cumhuriyet döneminin ilk nüfus sayımı 1927 yılında ya­pılmıştır. Bu sayıma göre İstanbul Şehremaneti sınırları için­de yaşayan nüfus 680.857 kişidir. Şehrin nüfusu 1935 yılında 741.148'e, 1940'ta 793.949'a, 1945'te 860.558'e ve 1950'de ise 983.041'e yükselmiştir. Cumhuriyet'in kuruluşundan 27 yıl sonra dahi, istanbul 1914 yılındaki nüfusuna ulaşamamış­tır. istanbul'un nüfusunun ülke nüfusuna oranı 1927'de %5, 1935'te %4,6, 1940'ta %4,5, 1945'te %4,6 ve 1950'de %4,7 olmuştur (http://tuikapp.tuik.gov.tr/adnksdagitapp/adnks.zul; Tekeli, 2009: 193).

Söz konusu dönemde istanbul'un nüfus artışı yıllık or­talama %1,75 düzeyinde gerçekleşmişken, Türkiye'nin nüfus artışı yıllık ortalama %1,95 düzeyinde gerçekleşmiştir. Dola­yısıyla, istanbul'un dönemsel nüfus artışının ülke ortalaması­nın yaklaşık %10 altında gerçekleştiği söylenebilir.

Nüfus dinamiğinin dikkat çeken bir diğer özelliği de, istanbul'un nüfusunun bu süre içinde homojenleşmesi ve kozmopolit niteliğini yavaş yavaş kaybetmesidir. Müslüman­ların şehrin nüfusu içindeki oranı 1927'de %65 iken, 1935'te %70'e ve 1950'de %84'e yükselmiştir. Gayrimüslimlerin (azınlıkların) nüfusunda sonraki yıllarda görülen hareketler, nüfus sayımlarından takip edilememektedir. (Tekeli, 2009: 194)

İstanbul'un belediye sınırları içindeki nüfusu 1955'te 1.268.771, 1960'ta 1.466.535, 1965'te 1.742.978, 1970'te 2.132.407, 1975'te 2.547.364 ve 1980'de 2.772.708 olarak tespit edilmiştir. Nüfusun Türkiye nüfusuna oranı kısmen artarak 1955'te %5,3, 1960'ta %5,3, 1965'te %5,6, 1970'te %6,0, 1975'te %6,3 ve 1980'de %6,2 olmuştur. (Bkz. Tablo 3) is­tanbul Belediyesi sınırlarının bitişiğindeki 32 belediyenin nü­fusu da dâhil edildiğinde, metropoliten alanın nüfusu 1960'ta 1.736.000, 1970'te 2.849.000 ve 1980'de 4.643.000 olmuş­tur. Bu verilerin Türkiye nüfusuna oranı ise 1960'ta %6,3, 1970'te %8,0 ve 1980'de %10,4'tür. istanbul'daki nüfus yı­ğılması, 1927-1950 döneminden farklı olarak göreli önemi­ni sürekli artırmıştır. istanbul'da yabancı tabiiyetindeki nüfus 1970 yılında 17.855 iken, 1980'de 10.303'e düşmüştür (http://tuikapp.tuik.gov.tr/adnksdagitapp/adnks.zul; Tekeli, 2009: 194-198).

3030 sayılı kanunun yürürlüğe girmesi sonrasında, İstanbul Belediyesi'nin büyükşehir belediyesine dönüştürülerek sınırları­nın genişletilmesi ve yeni ilçe belediyelerinin kurulmasıyla bir­likte, şehir (Büyükşehir Belediyesi) sınırları içinde yaşayan nü­fusun büyük bir artış kaydettiği görülmektedir. 1985 yılı nüfus sayımı sonuçlarına göre şehrin nüfusu 5.475.982'ye, 1990 yı­lında 6.629.431'e, 2000 yılında ise 8.803.468'e yükselmiştir. Bu dönemde İstanbul'un nüfusu, yıllık ortalama %9 oranında artış göstermiştir. Ancak bu artışın daha çok büyükşehir belediyesi sınırlarının genişlemesinden kaynaklandığını tekrar belirtmek­te yarar var. Aynı dönemde Türkiye nüfusunun yıllık artış hızı ise %2,33 düzeyinde gerçekleşmiştir. Şehrin nüfusunun Türki­ye nüfusuna oranı sürekli artarak 1985 yılında %10,8'e, 1990'da %11,7'ye ve 2000 yılında ise %12,9'a ulaşmıştır (Bkz. Tablo 3).



5216 sayılı kanun ile birlikte İstanbul Büyükşe- hir Belediyesi'nin sınırları il sınırlarına kadar genişletil­miştir(Bkz. Geçici Md. 2). İl nüfusu 2007 yılı sonu itibarı ile 12.573.836 iken, 2008 yılında 12.697.164'e ^{(Not: 2007 yılı nüfus verileri ile 2008 yılı verileri arasındaki küçük fark, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi'ne geçilmesi dolayısıyla, daha önce tutulan gerçek dışı kayıtların sistemden silinmesin­den kaynaklanmaktadır)}, 2009 yılın­da 12.915.158'e, 2010 yılında ise 13.255.685'e, 2011 yılın­da ise 13.624.240'a yükselmiştir (http://tuikapp.tuik.gov.tr/adnksda- gitapp/adnks.zul).

Şehrin nüfusunun artış hızı, büyükşehir bele­diyesi sınırlarının genişletilmesinin etkisiyle yıllık %6,1 dü­zeyinde gerçekleşmiştir. Aynı dönemde ülke nüfusunda yıl­lık %0,6 oranında artış yaşanmıştır. Bu ise Adrese Daya­lı Nüfus Kayıt Sistemi'ne geçiş sürecinden kaynaklanmak­tadır. 2007 yılı sonu itibarı ile Türkiye nüfusunun %15,8'i, 2008'de %17,5'i, 2009'da %17,8'i, , 2010'da %18'i, 2011 yı­lında ise %18,2'si İstanbul'da ikâmet etmektedir (Bkz. Tablo 3). 2009 tarihli ve 1/100.000 ölçekli İstanbul İl Çevre Dü­zeni Planı'na göre İstanbul'un nüfusu 2023 yılında yaklaşık 16.000.000 kişiye ulaşacaktır (İBB, 2010a: 553-562).



İstanbul'un il nüfusunun, şehrin her iki yakası arasındaki dağılımı, son otuz yıl itibarı ile Tablo 4'te gösterilmiştir. Buna göre, 1980 yılında il nüfusunun %68,8'i Avrupa yakasında yaşarken, Asya yakasında yaşayanların oranı %31,2 düzeyin­dedir. Bu tarihten sonraki otuz yıllık dönemde Asya yakasın­da yaşayanların oranında kısmî bir artış görülmektedir. 2010 yılı itibarı ile il nüfusunda Avrupa yakasının payı %64,6'ya gerilerken, Asya yakasının payı %35,4'e yükselmiştir. İl Çev­re Düzeni Planı'nda İstanbul için önerilen (şehrin, sürdürüle­bilir gelişme ilkeleri çerçevesinde taşıyabileceği) nüfus içinde Avrupa yakasının payının küçük oranda azalarak %62,9'a ge­rilemesi, Asya yakasının payının aynı oranda artarak %37,1'e yükselmesi beklenmektedir (İBB, 2010a: 554).



İstanbul'da merkezî iş alanını oluşturan iki ana kısımdan Tarihî Yanmada'da nüfus 1980'lerin sonlarından İtibaren azal­ma eğilimi içine girmiştir. Tarihî Yanmada'nın toplam nüfusu 1985 yılında 571.496 iken (Fâtih Belediyesi, 201Ö:15), 2011 yılı sonu itibanyla 429.35l'e gerilemiştir (http://tuikapp.tuik.gov.tr). Buna kar­şılık, Beyoğlu İlçesi'nde ise nüfiıs genel olarak durağan bir seyir izlemiştir. Bu ilçenin nüfusu 1985 yılında 245.999 iken (www.yerel- netorg.tr/belediyeler) ,2010 yılında küçük oranlı bir artışla 248.206'ya (http://tuikapp.tuik.gov.tr) yükselmiştir. 1985-2009 yıllan arasında­ki 24 yıllık süreçte, ilçenin nüfusu binde 8,9 oranında artmıştır. Bu sayılar, istanbul İli'ne ait verilerle karşılaştırıldığında, Beyoğ­lu İlçesi'ndeki küçük oranlı artışın aslında önemsiz olduğu; Fâtih İlçesi'ndeki azalmanın ise büyük bir nüfiıs kaybı olduğu söylene­bilir. Nitekim İstanbul'un nüfusu aynı dönemde %248 oranın­da artarak 5.475.982'den 13.624.240'a yükselmiştir (Bfe. Tablo 3).

İstanbul'un nüfusu tarih boyunca dalgalı bir seyir izlemiş­tir. Şehrin nüfusuna dair güvenilir veriler ancak yirminci asır­da elde edilebilmişse de, şehrin nüfusunun tarih içindeki seyrine dair tahminler yapılabilmektedir. istanbul, nüfusu ne olur­sa olsun, Ortaçağ'dan günümüze dünyanın büyük şehirleri ara­sında yeralabilmiştir. Şüphesiz bu durum tek başına nüfus ile açıklanmamalıdır. Jeostratejik konumu, tarihî ve kültürel zen­ginlikleri ve ekonomisi de bu süreçte etkili olmuştur.

(Haber 7)