Yalanı Kucaklamak
“Şeytanın yapmış olduğu en büyük hile tüm dünyayı yaşamadığına inandırmaktır.”
/The Usual Suspects’1995
“Gerçek pabucunu giymeden yalan üç kez dünyayı dolaşırmış”* derler…Bugün, “dijital dünyanın yeni medyası”nın gücüyleyalanın yükselen performansına hep birlikte tanıklık ediyoruz. Yaşadığımız malumat sağanağı altında gerçek pabucunu bulanakadar, yalan birkaç kez tur bindiriyor… Günümüzde sahte bilgi ve haberler, doğru olanlardan 6 kat daha hızlı yayılıyor ve 10 kat daha fazla kullanıcıya ulaşabiliyor. Yeni medya ile birlikte yeni şekil ve formlara bürünmüş olan yalan/yanlış/sahte bilgi, manipülasyon, dezenformasyon, propaganda, asparagas haber dürüstlüğe ve etik kurallara meydan okurcasına gündemde kalmayı sürdürüyor.
İçinden geçtiğimiz dönemi ifade edecek çok yerinde bir kavramortaya atıldı : “Hakikat Ötesi Çağ” (Post Truth)* ! Buna göre gerçeğin kanıtlarla, bilgiyle değil algıyla, bakış açısıyla, fayda-zarar ilişkisiyle değerlendirildiği, çoğu kez hakikatle sahteninmiks edilerek gerçeğin büküldüğü bir dönemi yaşadığımızıaşikâr. Günümüz dünyasında “hakikatin yerini inanılabilirlikaldı”. Senin hakikatin ile yalanı/sahteyi dolaşıma sokanlarınhakikati aynı anlama gelmiyor artık. Aldatma sanatında başarısadece ideolojik, dini/mistik, ekonomik, sosyal, siyasal amaçlarıolan sistem ve organizasyonların gayretlerine bağlı değil; eşzamanlı olarak buna zemin hazırlayacak şekilde halkların(kitlenin) öteden beri efsane, hikâye, masal, dedikodu, söylenti, yanlış bilgi ve hurafelerle örülü mitlere* sahip ve zihnen yalanahazır bir profili olduğunu bilmek gerek.
Günümüzde sahte bilgilerden oluşan yalan haberler o kadar detaylı bir şekilde hazırlanıp yayılabiliyor ki tahsilli olanlar ile en aklı başında, en zeki olanlar bile bunlara inanabiliyor. Hatta daha zeki olanların bu gibi haberlere inanmaya daha yatkınolduğunu biliyoruz. Zira zeki olanlar, sahte haberdekieksiklikleri kendi zihin güçleri ile mantık örgüsü kurarak haberiolduğundan daha inanılır hale getiriyor . Yalan habere, uydurukbilgi ve safsataya inanma eğilimi toplumun her kesimini, her katmanını etkisi altına alacak şekilde yaygındır. Bu tesir sahasından olabildiğince yara almadan çıkmak gerçekten hem bilgi hem farkındalık gerektiren kabiliyetler isteyen boyutlarageldi.
Sosyal medya olarak Facebook ve Twitter yalanın yayılmasısuçunda başı çekerken son dönemde özellikle gençler arasındaInstagram , TikTok etkin olmaya başlamış ve WhatsApp gibi mesajlaşma uygulamaları da sahte haber ve bilgilerinyayılmasında öne çıkmaya başlamıştır. Aktif olarak dünyada4.20 milyar sosyal medya kullanıcısı var; bu rakam toplamnüfusun %53’ünden fazlasına tekabül ediyor. Yalan haberlerin, sadece internet kullanıcıları ya da küçük gruplar tarafından değil, geleneksel medya kuruluşları, çeşitli şirketler ve fonlanmış ya da gönüllü troller aracılığıyla da farklı amaçlarla yayılabildiğibilinmektedir. “İnanılabilir yalanlar”, yeni medyada kanaatlerinmanipüle edilmesinin ötesinde insanların can güvenliğini tehdit eder boyutlara da gelebilmiştir. Örneğin C-19 Salgını dönemindeyapılan sahte haberler nedeniyle İran’da hastalıktan korunmakiçin sahte alkol içen yaklaşık 800 kişi hayatını kaybetmiştir.
Doğru olmayan bilgi, yalan/yanlış haberleri üretmek ve dolaşımasokmanın yanı sıra bu haberlerin hangi sebeplerle daha hızlıyayıldığı, insanların neden bu haberlere gittikçe artan bir orandailgi gösterdiği birçok çalışmanın konusu olmuştur. Bazılarınıpaylaşmak isterim…
*Eleştirel Bakış Açısı ve/veya Kritik-Analitik düşünme beceri eksikliği, kitap okuma alışkanlığının olmaması, medya okuryazarlığı eksikliği, sıradan yeni medya kullanıcılarınındijital okuryazarlık becerilerinin çok zayıf olması,
*Vehim düzeyine gelmiş bitmeyen korkular ve bunları besleyenalgı. *Aşırı siyasi tarafgirlik ile araştırma yapmaktan kaçınma, *”can sıkıntısı” ile beraber gelen “değişiklik ve ilginçlikarayışı”,
*Filmler, diziler, romanlar, belgeseller ve oyunların tesiri ile toplumda bazı kesim ve kişilerin gerçeklik algısının kaybolması ,
*Söylence, efsane, masal, hurafelerin genetik kodlarla berabergelip tesirini sürdürüyor olması, *Yalan/yanlış haberlerin dilinindaha duygusal, insanları daha harekete geçirici ,absürt ve eğlenceli olması ve profesyonelce hazırlanması; gerçeklerdençok duygu ve inançların ön planda tutulması,
Kendi dünya görüşümüze uygun tarafgirliğe neden olan en dikkat çeken etken yankı fanusu/ yankı odaları olarak tanımlanankapalı iletişim topluluklarıdır. Bu topluluklarda sürekli aynı bakış açısı ile değerlendirme hakimdir ve yalan/yanlış/ bilgi ve sahte haberler sahte güven duygusu ile mütemadiyen yayılırdurur.
İnanılabilir yalanlardan oluşan bilgi ve haberlerin kimlertarafından üretildiği (!) konusunda fikir veren birçok örnek vardır. Yeni medyanın içerik üreticisi haline gelen “sıradan” kullanıcıların yanı sıra, hükümetler, istihbarat örgütleri, sapkındini/mistik organizasyonlar, ideolojik ve siyasi gruplar ve özelşirketler hakikatin bükülüp yok edildiği çarpıtma sürecininönemli aktörleridir. Ne diyordu bir siyasal iletişimci?>> “Kitleleri etkilemek istiyorsanız, ortaya kocaman bir yalan at. Ama çok büyük bir yalan olsun. İkinci kriter çok basit bir yalanolsun. Sonrasında da bu basit ve çok büyük yalanı sürekli tekrar et. Ve ardından kitlelerin o yalanı gerçekmiş gibi nasıl kucakladığını otur seyret.”
Nasıl korunalım?
*Nereden çıktı bu bilgi/haber? Okuduğunuz haberler hakkında eleştirel bir yaklaşımla düşünün ve sadece güvenilir kaynaktangelen haberi paylaşın. Kaynağı sorgulamaya başladığınızda artıkkimse sizi manipüle edemez. Kaynak kim, haberi/ bilgiyi ilk paylaşan ? Geçmişte neler yapmış? İnsanlar kendilerine yeni bir geçmiş de yazabiliyor artık.
*Şok edici bir haberi ya da ilginç bilgiyi(!) paylaşmadan öncehaberin doğruluğunu kendiniz araştırın ve ancak eminsenizpaylaşın. Prensip olarak, farklı amaçlara hizmet eden paylaşımların üretilmiş olma ihtimalinin olabileceğidüşünülmeli.
*Haberlerdeki bilgilerin makul olup olmadığını kendinize sorun. Haber ‘muhteşem’ , müthiş, süper, harika, olağanüstü, acayip, muazzam gibi ifadelerle başlıyorsa şüphelenmekte haklısınız . Haber içeriği ve hikayesi size inandırıcı gelmediyse ya da sahte kokuyorsa, herhangi bir bağlantıyı tıklamayın ve bu haberindaha fazla yayılmasını sağlayacak algoritmalara katkı vermeyin.
Başlıklara şüpheyle yaklaşın!Çoğu zaman asılsız haberlerin, tamamı büyük harflerle yazılmış ve ünlem işareti eklenmişdikkat çekici başlıkları vardır. Başlıktaki sarsıcı iddialar size inanılmaz geliyorsa, büyük ihtimalle inanmamanız gerekekensafsatalarla karşıkarşıyasınızdır. Haberde “Doktorların bile size söyleyemeyeceği sır!” gibi ifadeler yer alıyorsa dikkatli olun. Tıp dünyasının etkili tedavileri gizli tutmaları normaldir, bunlarıaçıklamaları değil!
*Bu malumat kimin yararına? Bu haber ya da bilginingerçekliğine inanmamızdan kim fayda sağlayabilir sorusuönemlidir. Ayriyeten kendi çıkarlarımız ve/veya kişisel yargılarımızın etkisinde olup olmadığımızı anlamamız için de bir yöntem olabilir.
*Fotoğraflara dikkat edin! Asılsız haberler çoğu zaman üzerinde oynanmış resimler veya videolar içerir. Bazen fotoğraf gerçek olduğu halde konuyla alakası olmayan bağlam dışında tamamenalgı için kullanılabilir. Nereden geldiğini doğrulamak için fotoğrafı veya görüntüyü internette aratabilirsiniz. Bugününteknolojileri ile sizde bir kanaat oluşturmak isteyenler video ve ses dosyalarında çok rahat oynama yapabilir. Dost olmanızgerekene düşman, düşman olmanız gerekene dost olursunuzizleye izleye, dinleye dinleye,okuya okuya…
*Tarihleri inceleyin. Asılsız haberlerdeki tarih ve saat çizgisimantık dışı olabilir, olayların tarihleri değiştirilmiş, eski tarihlibir olay yeni olmuş gibi dolaşıma sokulmuş olabilir.
*Kişilik haklarını ihlal eden haberlere ve görüntülere aslatevessül edilmemeli; her malumat ideolojik hizipten, bağlı olunan mahallenin “yankı odasından” bağımsız olarak kavramve değerler çerçevesinde eleştirel bir süzgeçten geçirilmeli. Ölçümüz sanal dünyada da İnsaf ve hakkaniyet duygusu ile hareket etmek olmalı.
Kimsenin sizi kendi hedefleri doğrultusunda kullanmalarına izinvermeyin; yukarıda da belirttiğim gibi: Tıklamayın ve bu sahte bilgi haberlerinin daha fazla yayılmasını sağlayacakalgoritmalara katkı vermeyin!
“Kitleler hiçbir zaman gerçeğe susamamıştır. Hoşlarınagitmeyen mantıksızlıklar karşısında, gerçek dışı eğer kendilerini çekerse, bunu ilahlaştırarak buna yönelmeyi daha üstün tutarlar. onları hayallere çekmesini bilenler onlara hâkim olurlar ve hülyalarını ortadan kaldıranlar da onların kurbanı olur.” KitlelerPsikolojisi/ Gustave Le Bon
*”Doğru pabucunu giymeden...” Bu sözü Amerikalı yazar Mark Twain’in söylemediği ortaya çıktı; sözün anonim olduğu görüşühâkim.>>1 Milyon kişi paylaşınca o artık bir gerçektir:) EB.
** “Hakikat Ötesi Çağ” (Post Truth):2019 yılında Keynes’inortaya attığı kavram.
***Yankı Odası Etkisi: Aynı düşünce iklimi ve bakış açısınasahip insanlara sunulan bilginin o düşüncenin etrafında bulunan sınırlı alanda kalması, aynı görüşteki düşüncenin pekiştirilerekhiç sorgulanmadan benimsenmesi.
***Mit: Geleneksel olarak yayılan veya toplumun hayal gücü etkisiyle biçim değiştirip, sembollerle anlatımı olan halkhikâyesi, mitos. Efsaneleşen kavram veya kişi.
Eğer bu yazıyı faydalı bulup hoşunuza gittiyse sosyal medyada paylaşarak daha çok kişiye ulaşmasına yardımcıolabilirsiniz. İlginiz ve desteğiniz için teşekkür ederim.