Ata-Beyt, “Baba Mezarı” anlamında. Türk dünyasının dünyaca tanınmış yazarı Cengiz Aytmatov’un vefatı sonrası 14 Haziran 2008 Cumartesi günü yapılan bir törenle defnedildiği anıt mezardır.
Kırgızların yakın tarihine “Ata-Beyt Katliamı” olarak geçen olaylarda katledilen Aytmatov’un babası Törekul Aytmatov ve diğer Kırgız aydınlarının mezarları da bu alanda bulunuyor.
1937-38 yılları arasında gerçekleştirilen katliam, bugünkü Bişkek şehrinin yaklaşık 30 km dışında bulunan Aladağların eteğindeki tuğla ocağında gerçekleştirilmiştir. Stalin’in temizlik harekatı olarak da adlandırılan bu hadisede çeşitli bahanelerle evlerinden alınarak tutuklanan insanlardan bir daha haber alınamaz. Nereye götürüldükleri, hangi cezaya çarptırıldıkları, hatta yaşayıp yaşamadıkları hakkında hiçbir açıklama yapılmaz. Cengiz Aytmatov’un da babası sorgulamalar neticesinde gözaltına alınmış, 137 Kırgız yönetici,aydın, tanınmış isimle birlikte eski bir tuğla fabrikasına götürülerek burada kurşuna dizilmiş, daha sonra da açılan bir çukura gömülmüş.
1938'deki bu katliamın tek bir tanığı olan ocağın bekçisi Hıdır Aliyev, gördüklerini uzun yıllar kimseye anlatamamış. Ölüm döşeğindeyken Issık Göl"de yaşayan kızına:
"Eğer zaman ve şartlar uygun olursa herkes bilsin. Kireç ocağında çok büyük olaylar oldu. Zamanı gelince herkes öğrenmeli!" diyerek tüm gördüklerini anlatmış ve bir gün şartlar değişirse bu anlattıklarını birilerine açıklamasını istemiş.
Bir vasiyet gibi kızına verdiği bu sır 1991 yılında tam bağımsızlığını kazanan Kırgızistan Cumhuriyetinin ilan edilmesinden sonra 1993 yılında kızı Babüyra Kadiraliyeva tarafından kurulan ilk Kırgız hükümetine iletilince Kırgızistan'ın ilk Cumhurbaşkanı devrik lider Askar Akayev bu durumu bizzat görev edinerek 1993 yılında bir kazı başlatılması için gerekli izni ve kararı çıkartır.
Anıt mezardan bir görünüş...
Kazılar sonucunda bulunan toplu mezar sadece Kırgızistan'ı değil tüm Orta Asya cumhuriyetlerinin kanını donduracaktır. Toplu mezarda çoğu Kırgız olan 19 ayrı milletten insanlara ait 137 ceset ve binlerce mermi kovanı bulunur. Bu durum karşısında Akayev, 1936–1938 yıllarına ait tüm KGB arşivlerinin taranmasını emredince yapılan arşiv araştırmaları ve DNA testleri sonucunda iki kadın cesedi dışında herkesin isimleri belirlenir.
Uzmanlar, mezarda çoğunluğu Kırgız Türkü olmak üzere, Uygur, Tatar, Kazak, İranlı, Alman ve Çinli asıllı dönemin Sovyet vatandaşları olduğununu rapor halinde sunar. Buna rağmen mezarda bulunan elbiselerin ceplerinden çıkan bir sararmış kâğıtta Sovyetlerin ünlü 58. maddesine istinaden yani basmacılık, Turancılık, ırkçılık, Troçkistlik (ajanlık) ve Pan-Türkizm suçlamalarıyla ölüm emirleri ve isim listelerinin bulunması bir çok cesedin sahiplerini ortaya
çıkarır.İlginç olan ise bu toplu mezarın 50 metre uzaklığında SSCB tarafından inşa edilerek bugünlere kadar kullanıla gelen Polis binasının ve lojmanlarının bulunması.
Katliamın karşı tepkisinde korkan KGB, bir gece içerisinde orada katliamı gerçekleştirir ve ölenler gömülür. Halkın uzak kalmasını sağlayacak tek unsuru Polis binasını da yanına inşa edilir. Bu acı olayın tamamlanan araştırmasının ardından devrik lider Akayev'in emriyle toplu mezarından çıkarılanlar ayrı tabutlarda isimlerinin yazılı olduğu yeni anıt mezarlığa defnedilirler. Dikilen büyük anıtta her kurbanın adı tek tek sıralanıp içlerinde gayr-ı Müslimlerinde olması sebebiyle bir de çan konulur. Anıtın adı bölgenin adını alır, "Ata-Beyt Kurbanları Anıtı".
Cengiz Aytmatov, sadece “Toprak Ana” adlı hikayesinde babasından bahsetmiş; “Baba sana mezar yapamadım,senin nerede gömülü olduğunu bile bilmiyorum.Bu eserimi sana, babam Törökul Aytmatov’a armağan ediyorum.” demiştir.
Toplu mezarda bulunan giysiler ve çeşitli özel eşyalar anıtın bir köşesinde bulunan müzeye konulmuş.