Selçuk Aydın'ın makalesi
19. yüzyılın başları batıda, kadının sosyal hayat içindeki konum ve etkinliğinin öne çıkmaya başladığı yıllardır. Osmanlı Devleti'nde de başta siyasal ve sosyal hayatta olmak üzere eğitim, kültür, hukuk, ekonomi ve düşünce alanında meydana gelen değişimlerle büyük bir yapısal dönüşüm gerçekleşmiştir. Bu değişim ve dönüşümden toplumun her kesimi etkilenmiştir. Kızlar için okulların açılması, eğitim ve sosyal alanda kadınları daha faal hale getirmiştir. Bu dönemde kadınların başta toplumsal meseleler olmak üzere kendileri ile ilgili sorunlar ve çözüm yolları bulma konusunda basın önemli rol oynamıştır.
Basın dünyasında kadının kendini, kendi dilinden anlatmasını hedefleyen kadın dergileri ve gazeteleri bu dönemde Osmanlı basın hayatında yerlerini almaya başlamıştır.
Osmanlı’da kadın basınına göz attığımız bu çalışmada 1869 ile 1920 yılları arasında yayınlanmış belli başlı kadın süreli yayınları ve bu yayınların özellikleri ile ilgili genel bir bilgilendirme amaçlanmıştır.
Yayın tarihi açısından ilk kadın dergisi Terakki-i Muhadderat'dır. Haftalık olarak çıkan bu derginin ilk sayısı 15 Haziran 1285 [1869] tarihini taşır. 48 sayı olarak Ali Raşit tarafından yayınlanmıştır. Jiikû/ezar sahibi kadın olan ve yazı kadrosu kadınlardan oluşan kadın dergisidir. 1895'te ise yayın hayatına başlayan, başyazarı ve yazı kadrosu tamamen kadınlardan oluşan Hanımlara Mahsus Gazete 1895-1908 tarihleri arasında 13 yıl boyunca çıkan en uzun süreli kadın dergisidir. Bu yayınlar kadın sorunları, aile, toplum ve iş yaşamı, eğitim, sağlık, moda, giyim vb. farklı konularda yazılar yayımlamıştır.
Yayın çıkış sırasına bakıldığında dergilerin biçim ve içerik açısından gelişimi çok net bir biçimde görülebilmektedir. İlk yayınlar genellikle yazı başlıkları ve yazar adları belirtilmeyen sayfalardan oluşurken 1900’lerden itibaren çıkmaya başlayan yayınlarda yazıların ve makale başlıklarının verilmeye başlandığı yazar adlarının yer aldığı görülmektedir. Resim, illüstrasyon ve çizimler gibi görsel malzemeler artan çoklukla yayınlarda yer almaya başlamış, Eylül 1324/1908 tarihli Mahasin dergisi ile birlikte renkli fotoğraflarda dergilerde yayınlanmaya başlanmıştır.
İlk yayınlar daha çok kadınlara ev işlerinde, çocuk büyütmede yardımcı olacak bazı pratik bilgileri vermeyi, onları ahlaki konularda aydınlatmayı ve edebiyat, tarih, coğrafya gibi konularda genel bilgiler vermeyi amaçlıyordu. Daha sonra çıkan yayınlara bakıldığında kadın yazarlar tarafından yazılmış köşe yazılarının çeşitliliği ve bu köşelerde işlenen konuların sadece aydınlatıcı bir üslupla değil aynı zamanda tartışmacı, sorgulayıcı da olduğu görülmektedir.
Kadın gazete ve dergileri tarihe özellikle kadın tarihine ışık tutmanın yanı sıra başta edebiyat olmak üzere, musiki, moda, yemek, karikatür, tıp tarihi, şehircilik tarihi gibi başlıklarda araştırma yapacak araştırmacılar için eşi bulunmaz bilgi kaynaklarıdır.
AİLE: Aileye, yani kadınlara, çocuklara ev işlerine müteallik, mebahis-i mütenevviayı cami mecmuadır.17 Cemaziyelahir 1297 [27 Mayıs 1880] tarihinde yayın hayatına başlamış olup
Mihran Efendi tarafından yayınlanmıştır. Muharriri: Ş. Sami’dir
ÂLEM-İ NİSVAN: İsmail Gasprinski'nin çıkardığı Tercüman Gazetesi'nin ilavesidir. İdare Müdiresi bir hanım yazar olan Şefika Y. Hanımefendidir. Müslümanlara mahsus edebi ve tedrisi haftalık mecmuadır. l906 yılında Bahçesaray [Kırım]’ da, haftalık olarak yayınlanmıştır.
AYİNE: Muhadderat ve etfale mahsustur ibaresi ile çıkmıştır. 2 Teşrin-i Sani 1291 (Kasım 1875)’de Selanik’ de haftalık olarak yayın hayatına başlamıştır. Sahib-i îmtiyaz Vekili: Mahmut Hamdi’dir.
BİLGİ YURDU IŞIĞI: Hanımlar Bilgi Yurdu Müessesesi'ne merbut aylık risaledir. 15 Nisan 1333 [15 Nisan 1917]’de aylık olarak yayınlanmaya başlamıştır. “Ders Kısmı" adlı ilavesi vardır.
Ahmet Edip ve Macit Şevket Beyler müdür ve başmuharrirlik görevlerinde bulunmuşlardır. 13. sayıdan sonra “Bilgi Yurdu Mecmuası” adını almıştır.
DEMET: Edebi, ilmi, siyasi, hanımlara mahsus haftalık musavver mecmuadır. 17 Eylül 1324 [30 Eylül 1908]) İstanbul’da haftalık ve resimli olarak yayınlanmıştır. İmtiyaz sahibi Hakkı Bey, başmuharriri, Celal Sahir Bey ve musavviri, Server İzzet Bey’dir
ERKEKLER DÜNYASI- Sahaifimiz kadınlığın kadr-ü kıymetini ilim ve fen ve edebin ulviyetini takdir eden münevver Osmanlı gençleri asarına küşadedir” ibaresi ile çıkmıştır. 6 Kânun-i Sani 1329 [19 Ocak 1913]’de. - İstanbul
Müdür-i mesulu Rıfat Bey’dir.
GENÇ KADIN: On beş günlük mecmuadır. 24 Teşrin-i evvel 1334 [1918] yılında İstanbul’da yayınlanmıştır. İmtiyaz Sahibi: Seyyit Tabir, Müdiresi Hatice Refik’tir.
GENÇ KADIN: Şimdilik on beş günde bir çıkar ahlaki, içtimai, edebi mecmuadır. Kadınlık ve erkekliğin tealisine hadimdir. 4 Kanun-i sani 1335 [4 Ocak 1919] - s.10 (8 Mayıs 1335 [8 Mayıs 1919]’ de İstanbul,’da yayınlanmıştır.
İmtiyaz sahibi: Karahisarlı Muallim Fuat Şükrü, Mesul Müdürü, Süleyman Tevfık Beylerdir Müdiresi Fatma Fuat Hanımdır.
HANIMLAR: Kadınlara mahsus olup ayda bir kez neşr olunur mecmuadır. Muharrem 1300 [12 Kasım 1882]’ de İstanbul’da aylık olarak yayınlanmıştır. Muharriri: Cafer Bey’dir
HANIMLAR ÂLEMİ: Perşembe günleri çıkar; edebi; içtimai, resimli hanım gazetesidir. - s.l (27 Mart 1330 [9 Nisan 1914]) - s.30 (24 Teşrin-i Evvel 1334 [24 Ekim 1918). - İstanbul, Sahib-i imtiyaz: Mehmet Asaf; Müdür-i umur ve mesulü: Ahmet Cevdet.
HANIMLARA MAHSUS GAZETE: Gazetemizi neşretmekten asıl maksadımız menafi-i mülk-i devlete hizmet-i ciddiyeden ibarettir. 19 Ağustos 1311 [1 Eylül 1895] yılında haftada iki kez [1-150. sayılar] ve haftalık [150- 612. sayılar] olarak İstanbul’ da yayınlanmıştır.
HANIMLARA MAHSUS MALUMAT: Edebiyat, ahlak, sanayi vesaireden bahis Hanımlara mahsus malumat. 14 Safer 1313 [5 Ağustos 1895]’ de İstanbul’ da yayınlanmıştır. Müdür ve muharriri: Mehmet Tahir Bey’dir
İNSANİYET: Bu risale-i mahsusa kadınlara müteallik olarak senede on iki nüsha çıkarılacaktır. 1299 [1882]’de İstanbul’da aylık olarak yayınlanmıştır Muharriri: Mahmut Celalettin Bey’dir.
KADIN : Kadınların fikri ve içtimai terakkilerine çalışır risale. 11 Ağustos 1327 [24 Ağustos 1911]’ de İstanbul’da yayınlanmıştır. On beş günlüktür.
KADIN: Şimdilik haftada bir neşrolunur . 13Teşrin-i Evvel 1324 [26 Ekim 1908] Haftalık ve resimli olarak Selanik’te yayınlanmıştır. Sahib-i imtiyaz: İbrahim; Müdürü: Enis Avni Bey’dir.
KADINLAR ÂLEMİ: Perşembe günleri çıkar içtimai, edebi, hanım gazetesidir, 22 Mayıs 1330 [4 Haziran 1914 de İstanbul’da yayınlanmıştır. Haftalık resimli bir yayındır. Kadınlar Âlemi, Osmanlı Kadınlar Âlemi,ve Hanımlar Âlemi adlarıyla yayınlanmıştır. Heyet-i Tahririye müdürü: M.Ekrem; Başyazarı, Feriha Kâmran Hanım’dır. Müdür-i mesul: (elif). Eşref, 3. sayıdan itibaren; Sahib-i imtiyaz: Naci Bey’dir.
KADINLAR DÜNYASI: Kadınlık hukuk ve menafiini müdafaa eder musavver gazetedir. Sehaifımiz cins ve mezhep tefrik etmeksizin Osmanlı hanımları asarına küşadedir. 4 Nisan 1329 (17 Nisan 1913)
ilk 100 sayısı günlük, son 194 sayısı Haftalık olarak yayınlanmıştır.
Sahibe-i imtiyaz: Nuriye Ulviye Mevlan, Müdür-i Mesul: Emine Seher Ali Hanım’dır
KADINLIK: Kadınlığın varlım ve memlekette bir mevkide müdafaa eder. Perşembe günleri neŞr olunur musavver gazetedir sahaifimiz bilumum Osmanlı hanımları asarına küşadedır. 8Mart 1330 (21 Mart 1914]) (Kadınlık Duygusu) (3 Temmuz 1330) [16 Temmuz1914]). Sahib-i imtiyaz.: Hac. Cemal; Nigâr Cemal (Kadın Duygusu) Sermuharriri, Nigâr Hatum; Müdur-i mesul: Süleyman Tevfik’tir. Haftalık ve resimli olarak yayınlanmıştır.
KADINLIK HAYATI: Kadınlığın tealisine hadim, sahaifi kadın kalemlerine küşadedir. Edebi, fenni, içtimai cumartesi günü intişar eder kadın gazetesidir. (31 Ağustos 1329 [13 Eylül 1913 yılında İstanbul’da yayınlanmıştır.
Müdür-i Mesul: Emine Seher Ali
MAHASİN: Her rumi ayın yirmi beşinci günü neşrolunur hanımlara mahsus musavver gazetedir. Eylül 1324 [1908]’de İstanbul’ da yayınlanmıştır. Aylık ve resimli bir yayındır. Sahib-i imtiyaz ve müdür: Asaf Muammer, sermuharriri: Mehmet Rauf Bey’dir
MUSAVVER KADIN: Risale-i edebiye ve içtimaiye. Osmanlı hanımlarına mahsus haftalık siyasi, ilmi gazetedir. 3 Nisan 1327 [16 Nisan 1911’ de İstanbul’da yayınlanmış olup Haftalık ve resimli bir yayındır. Sahib-i imtiyaz ve müdür: Nizamettin Hasip Bey’dir
MÜRÜVVET: Haftada bir kere neşrolunur Mürüvvet Gazetesi'nin hanımlara mahsus nüshasıdır. - s.l (15 Şubat 1303 [28 Şubat 1887’ de İstanbul’ da yayınlanmıştır. Müdürü: Mehmet Ziyaettin; Heyet-i Tahririye namına: Mehmet Celalettin’dir.
PARÇA BOHÇASI: Mecmua-i Aile. Her ayın birinci ve on beşinci günde bir Perşembe günlerileri çıkar. 1305 [1889] yılında İstanbul’da yayınlanmıştır.
Kurucuları, Hatice Semiha, Rebia Kâmile hanımlardır.
SEYYALE: Genç kızlarımızla hanımlarımıza mahsus ilmi, fenni, edebi, ahlaki, felsefi sınai, seyyahi musavver mecmuadır. 22 Mayıs 1330 [4 Haziran 1914] İstanbul’da yayınlanmıştır.
Sahib-i imtiyaz: Adile Necati, kurucuları İskender Fahrettin, Profesör H. Cevat; müdiresi Şekibe Ali ve sermuharriresi Salime Servet Seyfi Hanım’dır
SİYANET: İçtimai, edebi, ilmi, iktisadi kadın ve aile gazetesidir, 1330 / 1914’ de İstanbul’da haftalık yayınlanmıştır.Müdiresi Zaime Hayriye Hanımdır.
TERAKKİ: Muhadderat için gazetedir. Bu gazete haftada bir kere pazar günleri Çiçek Pazarında Cemiyet-i Ümiye-i Osmaniye Matbaasında tabolunmuştur. Malumat ve ilanat-ı nafie maalmemnuniye kabul kılınır. (15 Haziran 1285 [28 Haziran 1869] İstanbul’ da haftalık
Olarak yayınlanmıştır. Derginin ismi dış kapakta Terakki, iç sayfa başlıklarında Terakki-i Muhadderat olarak geçmektedir. Ali Raşit Bey tarafından yayınlanmıştır.
TÜRK KADINI: Kadınlar için çalışır, on beş günde bir çıkar. 23 Mayıs 1334 [1918]’ de İstanbul’da yayınlanmıştır. Müessis ve müdürü: Muallim Ahmet Halit’dir
Kültür Dergisi'nin bayilerde satılmakta olan Osmanlı'da kadın Özel Sayısı'da bulunan "Osmanlı Basın Hayatında Kadın Süreli Yayınları 1869-1919" başlıklı makaleden alınmıştır. Koyula ilgili detaylı bilgiyi dergide bulabilirsiniz.