İnsanoğlu, yaşadığı yeri ve çevresini daha iyi tanımak, tanımlamak ve görsel olarak konumlandırabilmek için haritalar yapmaya başladı.
Tabii bu haritalar ilk zamanlarda sadece yaşadıkları ve ilişkide oldukları bölgelerle sınırlı idi. Bu bir anlamda haritacılığın ve harita işaretlerinin ilk örneğidir. İlk harita benzeri kalıntı Türkiye’de Çatalhöyük’te bulunmuştur.
Kayalara kazınmış ilk harita, Çatalhöyük, Çumra, Konya, MÖ 6200
Bu ilk harita örneğinin M.Ö 6200 yılında kayalara çizildiği söylenmektedir. Tarihin başlangıcının yazı olduğu düşünülürse (M.Ö 3000) haritacılık sözlü olarak anlaşmaktan bile eski.
Daha sonra bütün dünyayı tanımlayabilmek için haritalar yapılmaya çalışıldı ama bu haritalarda da çok ciddi eksiklikler vardı.
İlk dünya haritasını yapan kişi olarak Batlamyus‘u söyleyebiliriz.
Klaudyos Batlamyus (Antik Yunanca: Κλαύδιος Πτολεμαίος, Klaudios Ptolemaios), İskenderiyeli Yunan matematikçi, coğrafyacı ve astronom. Yaklaşık olarak 100-170 yılları arasında yaşadığı kabul edilir.
Batlamyus’un çizdiği dünya haritası, MS 2. yüzyıl
Geç İskenderiye Dönemi’nde yaşamış (MS 2. yüzyılın ilk yarısı) ünlü bilim adamlarındandır. Müslüman astronomlar 78 yaşına kadar yaşadığını söylemektedir.
Batlamyus, iki önemli yapıtın yazarıdır: Büyük Bileşim ve Coğrafya. Bu yapıtlar Avrupa’daki Ortaçağ’ın bitişinde önemli yere sahiptir. Kitapların Latinceye çevrilişi ancak 12. yüzyılda yapılmıştır.
- Büyük Bileşim (Arapça: Kitab el Macisti, Latince: Almagest, Yunanca: Mathematike Syntatksis), Yunan ve Babil uygarlıklarının gökbilim bilgilerinin bir derlemesidir. Derlemenin çoğu kendisinden üç yüzyıl önce yaşamış olan Hiparkus’a dayanır. Yapıtta Dünya merkezli bir Güneş Sistemi modeli önerilir. Bu model, Kopernik’in güneş merkezli modeline dek Batı ve İslam dünyalarında geçerli model olarak kabul edilmiştir. Kitapta ayrıca düzlem ve küresel trigonometri hakkında bir inceleme bulunmaktadır.
- Batlamyus’un diğer önemli yapıtı Coğrafya da bir derlemedir. Çağının Roma İmparatorluğu’nda bilinen coğrafya bilgileri bu kitapta toplanmıştır.
Türklerde ilk harita ise Divanı Lügatit Türk’teki, Kaşgarlı Mahmut tarafından çizilendir.
Osmanlı döneminde çizilen haritalarda hem kıyıların fiziki koşulları, hem de beşeri durumlarıyla ilgili bilgiler mevcuttur. O dönemden kalma haritaların birçoğu günümüze ulaşmamıştır. Ulaşan haritalar ise müzelerde çok sıkı gözetim altında saklanmaktadır.
Mürsiyeli İbrahim tarafından çizilen harita, 1461
Piri Reis’ten 50 yıl önce Fatih Sultan Mehmet döneminde, 1461 yılında Mürsiyeli İbrahim harita çizmiştir. Aslen Endülüs Mürsiye’li (Murcia) olan ilim adamı, ceylan derisi üzerine Akdeniz’i Çizmiştir. İstanbul Beşiktaş’taki Deniz Müzesi’nde bu haritayı görebilirsiniz.
En bilindik Osmanlı döneminden kalma harita 1513 yılından kalma Piri Reis haritasıdır.
Pîrî Reis Haritası günümüze kalan, Avustralya kıtasını gösteren en eski haritalardan biridir. Osmanlı Kaptan-ı Derya’sı (Amiral) Pîrî Reis tarafından 1513’te çizilmiş olup, Avrupa ve Afrika’nın batı kıyılarını ve Güney Amerika’nın doğu kıyılarını gösterir. 16. yüzyıl Avrupa ve Müslüman denizcilerinin coğrafya bilgilerini içeren değerli bir tarihi belgedir.
Harita; ceylan derisi üzerine çizilmiş olup 900×600 mm boyutlarındadır. Haritada, enlem ve boylam çizgileri yerine anahtar noktalarda yönleri gösteren pusula gülleri ve bunlardan ışınsal olarak yayılan yön çizgileri vardır.
Kenarlarında, açıklayıcı nitelikte çeşitli notlar vardır. Notlarda Yeni Dünya’nın yerlileri, hayvanları, bitkileri, mâdenî zenginlikleri ve diğer ilginç özelliklerine değinilir. Ayrıca, gösterilen yerlerde bulunduğu rivayet edilmiş hayvan veya hayâlî yaratıkların resimlerini de gösteren harita; toplam dokuz renkle çizilmiştir.
Kenar notlarından birinde; bu haritanın batıda Kristof Kolomb’un keşfettiği yöreleri, doğuda da “Çin, Hint ve Sind” bölgelerini gösterdiğini yazar. Sağ kenardaki notlarının bazıların yarım cümlelerden oluşması, bu haritanın daha büyük bir dünya haritasının sol yarısı olduğunu gösterir; öbür yarısı kayıptır.
Notlardan bir diğerinde, “İşbu haritayı Kemal Reis’in birâderzâdesi unvânile müştehir Pîrî ibni Hacı Mehmet; 919 senesi Muharreminde Gelibolu’da tahrir eylemiştir” yazar. (Yani 9 Mart-7 Nisan 1513 arasında). Kenar notlardaki bilgilerin bir kısmı; Pîrî Reis’in daha sonra yazdığı Kitab-ı Bahriyesinde de aynen yer alır.
Pîrî Reis 1528’de Amerika’yı gösteren ikinci bir harita yapmıştır.
Pîrî Reis Avrupa Haritası (Kitab-ı Bahriye)
Piri Reis’in haritası Amerika, Afrika ve Atlas Okyanusunu gösterir. Haritanın tamamı günümüze kadar gelememiştir. Piri Reis’in haritacılıkla ilgili en önemli eserlerinden biri ise Kitab-ı Bahriyye‘dir. Kitabın orjinalleri kayıptır. Bu kitabın bir kaç kopyası Topkapı, Ayasofya müzeleri ve Nuruosmaniye Kütüphanesinde bulunmaktadır.
Erzurumlu İbrahim Hakkı hz. de 1757 yılında tamamladığı Marifetname isimli kitabında hem dünya haritasını hem de kutupları çizmiştir.
Mârifetnâme’de güney yarım küresi ve kuzey yarım küresini gösteren dünya haritaları
Mârifetnâme’de Hind-i garbî denilen Batı Hint adaları ve Yeni Dünya denilen Amerika ile Eski Dünya denilen Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarını gösteren haritalar
Modern zamanlarda ise, Batı da değişik yöntemlerle çizilen çok sayıda farklı haritalar oldu.
Mercator
Mercator projeksiyonu, 1569’da Flaman coğrafyacı ve haritacı Gerardus Mercator tarafından sunulan silindirik bir harita projeksiyonudur. Düz çizgi olarak rumb hatları veya loxodromlar olarak bilinen sabit rota çizgilerini temsil etme yeteneği nedeniyle, meridyenlerle açıları koruyarak, denizcilik için standart harita projeksiyonu oldu.
Van der Grinten
Van der Grinten projeksiyonu, ne eşit alanlı ne de uyumlu olmayan uzlaşma haritası projeksiyonudur. Kutup bölgeleri aşırı bozulmaya maruz kalsa da, tüm Dünya’yı bir daireye yansıtır.
Robinson
Robinson projeksiyonu, tüm dünyayı aynı anda gösteren bir dünya haritasının harita projeksiyonudur. Özellikle, tüm dünyayı düz bir görüntü olarak gösterme sorununa iyi bir uzlaşma bulmak amacıyla çizilmiştir.
Dymaxion
Dymaxion haritası veya Fuller haritası, bir dünya haritasının bir icosahedron yüzeyine, iki boyutta açılabilen ve düzleştirilebilen bir projeksiyonudur. Düz harita, şekilleri ve boyutları korumak için büyük ölçüde kesintiye uğrar.
Winkel Tripel
Winkel tripel projeksiyon (Winkel III), dünyanın değiştirilmiş bir azimutsal harita projeksiyonu… Projeksiyon, eşkenar dörtgen projeksiyonun ve Aitoff projeksiyonunun aritmetik ortalamasıdır: Tripel, Almanca “üçlü” anlamına gelir. Bozulma türleri: alan, yön ve mesafe.
Goode Homolosine
Goode homolosin projeksiyonu (veya kesintiye uğramış Goode homolosin projeksiyonu) dünya haritaları için kullanılan psödosilindrik, eşit alanlı, kompozit bir harita projeksiyonudur. Normalde çoklu kesintilerle sunulur. Eşit alan özelliği onu fenomenlerin mekansal dağılımını sunmada yararlı kılar.
Hobo-Dyer
Hobo-Dyer harita projeksiyonu, ekvatorun 37.5 ° kuzeyinde ve güneyinde standart paralelliklere (kuzey-güney veya doğu-batı bozulmasının olmadığı) sahip silindirik eşit alanlı bir projeksiyondur.
Plate carrée (Eşit Dikdörtgen)
Projeksiyon, meridyenleri, sabit aralıkların meridyen aralıkları için sabit aralıklı dikey düz çizgilerle ve enlem daireleri, sabit paralel aralıklar için sabit aralıklı yatay düz çizgilerle eşler.
Waterman Kelebeği
Düzenleme, ilk önce 1909’da Bernard J.S. Cahill (1866–1944) tarafından geliştirilen kelebek harita prensibini çağrıştıran, kesilmiş bir oktahedron olarak muamele edilmiş bir kürenin açılımıdır.
Peirce Beştebirliği (Quincuncial)
Peirce quincuncial projection, 1879’da Charles Sanders Peirce tarafından geliştirilen uyumlu bir harita projeksiyonudur.
Gall-Peters
Gall-Peters projeksiyonu, James Gall ve Arno Peters’in adını taşıyan, eşit alanlı silindirik veya silindirik eşit alanlı projeksiyon olarak bilinen yapılandırılabilir eşit alanlı harita projeksiyonunun bir uzmanlığıdır. Harita tasarımının politik sonuçlarını çevreleyen bir tartışmanın merkezinde 20’nci yüzyılın sonlarında önemli bir ün kazanmıştır.
Bütün bu haritalara baktığımızda, Mercator tarafından yapılan harita ekvator tarafındaki ülkeleri daha küçük ve kutuplara doğru daha büyük ölçekte gösterdiği için, Avrupa ve Amerikalılar tarafından daha yaygın kullanılmıştır.
Mercator haritaları ile ülkelerin gerçek boyutlarının kıyaslanmasına bakarsak, bunun psikolojik bir üstünlük sağlamaya yönelik algı savaşı olduğunu kolaylıkla anlayabiliriz.
Bu haritada ülkelerin gerçek boyutlarını görebiliyorsunuz.
Mercator haritalarında Afrika ve Güney Amerikanın olduğundan daha küçük, diğer bölgelerin ise, Kuzey Amerika, Avrupa ve Rusya başta olmak üzere olduğundan çok daha büyük gösterilmesi tamamen algı yönetimidir.
Mesela Grönland adasına bakalım;
Kuzeyde olması nedeniyle, neredeyse Afrika büyüklüğüne yakın gösterilen Grönland adası, aslında Afrika’daki bir ülke büyüklüğündedir.
Mercator projeksiyonuna göre ABD daha kuzeyde veya daha güneyde olsa nasıl gözükürdü sorusunun cevabını aşağıdaki haritadan anlayabiliriz.
Soğuk savaş döneminde Ruslar, Mercator projeksiyonunu daha da abarttılar. Kendi okullarındaki kitaplarda ülkelerinin büyüklüğünü neredeyse dünyanın üçte birini kapsıyor gibi çiziyorlardı. Aşağıdaki haritada ise gerçek büyüklüğünün 4 katı büyüklüğünde çizmişler. (Normalde Afrika’nın yarısı kadar, ama bu haritada Rusya Afrika’nın iki katı kadar gözüküyor)
Afrika aslında tek başına 30.2 milyon km² lik büyüklüğe sahiptir. Ay’ın yüzey alanının 37 milyon km² olduğunu hatırlayalım. Dolayısıyla Afrika Rusya’nın neredeyse iki katı büyüklüğüne sahiptir. Rusya, 17 milyon km² .
Afrika, resimde görüldüğü üzere çok sayıda büyük zannedilen ülkeyi içine alabilir.
Gerçek büyüklüklere en yakın haritalar ise Gall-Peters tarafından çizilen haritalar olmuştur.
Ancak, en doğru boyut ve büyüklükler, küresel haritalarda görülebilir.
kaynaklar:
brilliantmaps
islam ansiklopedisi
wikipedia
afyonvizyon.com