Erhan AFYONCU'nun yazısı

Osmanlı hanedanının krizleri

Dünyanın en uzun süre devam eden hanedanlarından biri olan Osmanlı hanedanı tarihi boyunca birkaç defa sona erme tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştı.

Osmanlı ailesi reisi Osman Ertuğrul Osman'ın vefatı Osmanlı hanedanını gündeme getirdi. Osmanlı hanedanı, bir hanedanın altı asır hiç değişmeden iktidarda kaldığı nadir örneklerdendir. Hanedanın varlığı zaman zaman tartışılmış, bazı zamanlarda hanedandan tek erkek kalınca veya bazı padişahlar kısır çıkınca da hanedan birkaç defa sona erme tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştı.

HANEDANIN ORTAYA ÇIKIŞI

Osmanlı hanedanı 27 Temmuz 1302'de Bizans'la, Osman Gazi komutasındaki Türkmenler arasında meydana gelen Bapheus (Koyunhisarı) Savaşı'nda ortaya çıktı. Bu savaşta kazandığı başarı Osman Gazi'ye bir hanedan ku­rucusu karizması kazandırdı. Osmanlı hanedanı Oğuz boylarından Kayı­lar'ın Karakeçili oymağına mensuptu.

Osmanlı hanedanı kurulduğu yıllarda tartışıldı. Osman Gazi kendi iktidarına cephe alan amcası Dündar Bey'i 1300'lü yılların başında öldürdü. Osman Gazi'den sonra hükümdarlık babadan oğla geçerek devam etti. 1402-1413 yılları arasındaki Fetret Devri'nde yaşanan zorluklara rağmen hanedan varlığını sürdürdü. Padişahlar hanedanın imajını hep sağlam tutmaya çalıştılar. Kanuni Sultan Süleyman, ömrünün son yıllarında hasta olmasına rağmen, 1566'da Sigetvar seferine kendi ve hanedanın imajını yeni­den parlatma amacıyla çıkmıştı.

17. yüzyıla kadar tahta çıkan padişahların tamamının erkek çocuğu olduğu için hanedan tehlike yaşamadı. Hanedanın ilk krizi Birinci Ahmed'in 1603'te tahta çıkışında yaşandı. Birinci Ahmed tahta çıktığında 13 yaşındaydı. Genç padişahın çocuğunun olup olmayacağı bilinmediği için Birinci Ahmed'in cülusunda kardeşi Birinci Mustafa ise öldürülmedi. Bir süre sonra Birinci Ahmed'in çocukları olunca, hanedan sona erme tehlikesinden kurtuldu.

HANEDANIN TEK UMUDU

Osmanlı hanedanı en ciddi tehlikeyi Dördüncü Murad'ın ölümü sırasında 1640'ta yaşadı. Dördüncü Murad'ın ölmeden önce Osmanlı hanedanının hayatta kalan tek erkek üyesi olan kardeşi Şehzâde İbrahim'i öldürterek, yerine yakın çevresinden Mustafa Paşa'yı getirmek istediğini, an­cak saray halkının bunu engellediği söylenir. Bu konudaki bir diğer rivayet de, padişahın ölümünden sonra yerine Kırım Hanı'nın çıkarılmasını vasiyet ettiği, fakat bunun da Kösem Sul­tan tarafın­dan engellendiğidir.

Sultan İbrahim 1640'ta tahta çıktığı zaman hanedanın hayatta bulu­nan tek erkek üyesiydi. Cülusundan ilk oğlunun doğmasına kadar yaklaşık iki yıllık bir süre geçti. Bu süre zarfında padişahın bir oğlu olması için yapılmadık şey kalmamıştı. So­nunda 1642 yılının başlarında daha sonra Avcı Mehmed diye anılacak Şehzâde Mehmed'in doğması üzerine herkes rahat bir nefes aldı.

Hanedan, 18. yüzyılda ise kısır padişahlar yüzünden tehlikeye düştü. Birinci Mahmud ve Üçüncü Osman'ın 27 yıllık hükümdarlık sürelerinde çocukları olmayınca, hanedanın varlığı tehlikeye girdi. Üçüncü Mustafa 1757'de tahta geçince, hanedanın sürmesi için herkesin tek ümidi oldu. Fakat 1759'da padişahın ilk çocuğu kız doğunca endişeler devam etti. Beklenen şehzade ise iki sene sonra doğdu ve 1789'da Üçüncü Selim olarak tahta çıktı.

İkinci Mahmud'un 1808'de ağabeyi Dördüncü Mustafa'yı öldürtmesiyle hanedan yine bir tehlikeyle karşı karşıya kaldı. Ancak sultanın arka arkaya birçok çocuğunun olmasıyla hanedan varlığını 1922'ye kadar devam ettirebildi.

OSMANLI HANEDANINA ALTERNATİFLER

Osmanlı tarihi boyunca özellikle isyan günlerinde hanedana alternatif arayışları olmuştu. Feridun Emecen, "Osmanlı Hanedanına Alternatif Arayışlar: İbrahimhanzâdeler Örneği" isimli makalesinde bu konuyu ele alır.

Osmanlı döneminde Osmanlı hanedanına alternatif denildiğinde akla hep Kırım hanları gelmiştir. İkinci Murad ve Birinci Ahmed dönemlerinde Kırım hanları gündeme gelmişti. Dördüncü Murad, müneccimlerin "hanedanın kuş adı taşıyan biri tarafından sona erdirileceği" kehaneti üzerine Rodos'ta bulunan Şahin Giray'ı öldürtmüştü.

1687'de Dördüncü Mehmed, tahttan indirildikten sonra İstanbul'daki zorbalar Osmanlı hanedanı yerine Kırım hanlarından birinin tahta çıkarılması fikrini ileri sürdüler, fakat bu görüş fazla taraftar bulmadı.

Kırım Hanı'nın Osmanlı tahtına çıkarılmasının önerildiği en önemli olay 1703 Edirne İsyanı sırasında meydana geldi. Bu isyan sırasında Sokollu Mehmed Paşa'nın soyundan gelen İbrahim Han-zâdeler de hanedan alternatifi olarak zikredilmişlerdi.

Kırım hanlarının Osmanlı padişahı yapılması tartışmaları 1808'de IV. Mustafa'nın tahttan indirilmesi sırasında da gündeme geldi.

Hanedana bir alternatif ise İkinci Mahmud zamanında ortaya çıktı. İsyan ederek Osmanlı ordularını art arda mağlup eden, Kavalalı Mehmed Ali Paşa'nın asıl emelinin İstanbul'u ele geçirmek ve hatta Osmanlı hanedanına son vererek tahtı devralmak olduğu söylenir

Bugün