Hatim, Kur'an ilimleriyle hadis literatüründe kullanılan bir tabirdir.

Hatm ve hıtâm sözlükte "örtmek, mü­hürlemek, bir şeyi tamamlayıp sonuna ulaşmak" gibi mânalara gelir. Kur'ân-ı Kerîm'i başından sonuna kadar yüzün­den veya ezbere okuyarak bitirmeye, ayrıca Sahîh-i Buhârî başta olmak üzere tanınmış hadis kitaplarını okuyup sona erdirmeye hatim (hatim indirmek, hat­metmek) denilmiştir.

Kur'an'ın, okunup anlaşıl­ması ve gereğince hareket edilmesi ama­cıyla indirildiği şüphesizdir.[1] Hz. Peygamber, Kur'an okuyup onun­la amel edenlerin gıpta edilecek kimse­ler olduğunu, okunan Kur'an'ın her har­fine karşılık on sevap verileceğini, oku­yanlar için Kur'an'ın dünyada huzur kay­nağı, âhirette de şefaatçi olacağını bildir­miştir.[2] Allah kelâmı olan Kur'ân-ı Kerîm'in müslümanlar nezdindeki büyük değeri ve onun okunmasıyla ilgili emir ve teşvikler sebebiyledir ki ashâb-ı kiram ve onları takip eden nesiller Kur'an okumayı, onunla meşgul olmayı daima ön planda tutmuşlardır. Resûl-i Ekrem ayrıca, Kur'an'ı tertip üzere okuyarak ha­tim indirmeyi Allah'ın en çok sevdiği iş­lerden biri olarak nitelendirmiştir.[3]

Hz. Peygamber ile Cebrâil'in, her yılın ramazan ayında o zamana kadar nâzil olan âyet ve sûreleri birbirlerine okuya­rakmukabele ettikleri ve bir anlamda hatim indirdikleri bilinmektedir.[4]  Müslü­manlar da ramazan ayında genellikle ca­milerde ve bazı evlerde Kur'an okutup dinlemek suretiyle hatim indirmeyi âdet haline getirmişlerdir.[5] Hatim indirmenin belli bir zamanı ve sü­resi yoktur. Hz. Peygamber'in bilhassa geceleri çokça Kur'an okuduğu bilinmekteyse de nasıl bir tertiple okuduğuna ve eğer o ana kadar nâzil olan bütün âyet­leri okuyor idiyse bunu ne kadar bir za­man içinde yaptığına dair kesin bilgi bu­lunmamakta, ancak, "Üç günden daha az bir zamanda Kur'an'ı hatmeden kişi ne okuduğunu anlamamıştır" dediği kay­dedilmektedir.[6] Hz. Âişe de bunu teyit ederek Resûl-i Ekrem'in üç günden az bir sürede Kur'an'ı hatmetmediğini söylemiştir.[7] Ashap içinde haftada veya üç günde bir hatim indirenler olduğu gibi, bazılarının bundan daha az veya daha çok bir süre içinde bu işi gerçekleştirdikleri rivayet edilmiştir. Sahâbîler, her gün için okuya­cakları kadar Kur'an'ı bölümlere (hizip) ayırır ve her gün bu bölümlerden birini okurlardı[8] Hz. Peygamber'in de böyle bir uygulamayı onayladığı anlaşılmakta­dır.[9] Bu bilgiler hatim indirmede belli bir sü­renin tayin edilmediğini, herkesin kendi durumuna göre hareket edebileceğini göstermektedir. Esasen ezberleme ama­cı dışında Kur'an okumanın gayesi önce onu anlamak, sonra da anladığıyla amel etmektir. Resûl-i Ekrem'in, Kur'an'ı teennî ile ve geniş zaman içinde okumayı tav­siye etmesinin sebebi de bu olmalıdır.[10] Sevabını bağışlamak amacıyla Kur'an okumanın caiz olup olmadığı hususu tartışmalı ise de[11] ölünün yıkanıp kefenlenmesinden sonra yahut defnedildiği gün veya gece Kur'an okunması veya hatim indirilip dua edil­mesi bazı müslüman çevrelerde âdet ha­le gelmiştir.

Hatim indirilirken, Duhâ'dan itibaren her sûrenin sonunda veya bir görüşe gö­re başında tekbir getirme işi, yedi kıraat imamından İbn Kesîr'in râvisi Bezzî tara­fından Hz. Peygamber'e isnat edilen bir hadis olarak rivayet edilmiştir.[12] Ancak munkatı' rivayetleri muttasılmış gibi nakletmekle suçlanan Bezzî’nin bu tür rivayetleri muhaddislerce ka­bul görmemiştir (DİA, VI, 115). Bununla birlikte sûre sonlarında tekbir getirmek bir gelenek halinde devam etmiş, za­manla buna tehlîl ve tahmîd cümleleri de ilâve edilerek bazı ibareler oluşturul­muştur. Bunlardan en yaygın olanı şu­dur: Allâhü ekber lâ ilahe illallâhu vallâhü ekber Allâhü ekber ve lillâhi'l-hamd. Hatim Nâs sûresinin okunmasıyla sona ererse de ardından Fatiha ile Bakara sû­resinin ilk beş âyetinin okunması yeni bir hatme başlangıç sayılmıştır.

Hatim tamamlandıktan sonra dua edi­lir. Bu duadan önce İhlâs sûresinin üç de­fa okunmasının bir dayanağının bulunma­dığı ve bid'at olduğu bildirilmiştir.[13] Resûl-i Ekrem'in, "Kur'an'ı hatmeden kişinin kabul olunacak bir duası vardır" dediği[14] kendisinin de hatimden son­ra dua ettiği bildirilmekte ve bu dualar­dan bazıları nakledilmektedir.[15] Abdullah b. Mes'ûd, Abdullah b. Abbas ve Enes b. Mâlik başta olmak üze­re bazı sahâbîlerin de hatim dualarına ka­tıldıkları, aile fertleriyle birlikte hatim du­ası yaptıkları rivayet edilmiştir.[16] Bu uygulama çok değişik ve gösterişli me­rasimler halinde günümüze kadar gel­miş olup halk arasında ilk defa hatim in­diren çocuklar için bir tören düzenleyen­ler de görülmektedir.

Abdurrahman Çetin [*]